Fyrir rúmum þremur árum síðan hættu viðskipti og ýmis önnur samskipti á milli Íslands og Bretlands að grundvallast á EES-samningnum í kjölfar útgöngu Breta úr Evrópusambandinu. Frá 1. janúar 2021 hafa umrædd tengsl þess í stað byggzt á víðtækum fríverzlunarsamningum. Fyrst í stað til bráðabirgða en frá því í september 2022 varanlegum fríverzlunarsamningi sem tók endanlega gildi 1. febrúar á síðasta ári.
Með öðrum orðum skipti Ísland EES-samningnum út fyrir víðtækan fríverzlunarsamning við Bretland, annað stærsta viðskiptaland okkar Íslendinga á eftir Bandaríkjunum, án þess að nokkuð færi á hliðina í samskiptum landanna. Hagsmunaaðilar lýstu því enda yfir í kjölfar þess að samningurinn lá fyrir að viðskiptahagsmunir Íslands hefðu verið tryggðir með jafngóðum hætti og áður var með EES-samningnum.
Hitt er svo annað mál að hagsmunir Íslands hafa í reynd verið miklu betur tryggðir með fríverzlunarsamningnum við Bretland en raunin var áður með EES-samningnum. Þannig hafa ekki aðeins viðskiptahagsmunir landsins verið tryggðir heldur felur fríverzlunarsamningurinn ekki í sér vaxandi framsal valds til viðsemjandans líkt og í tilfelli EES-samningsins sem og einhliða upptöku íþyngjandi regluverks frá honum.
Víðtæka fríverzlunarsamninga fremur en EES
Mjög langur vegur er frá því að ríki standi í biðröð eftir því að gera samninga við Evrópusambandið í anda EES-samningsins. Þvert á móti hafa þannig bæði brezk og svissnesk stjórnvöld ítrekað hafnað EES-samningnum og hliðstæðum samningum. Þess í stað kjósa ríki heimsins, þar á meðal og ekki sízt stærstu efnahagsveldin með sína miklu viðskiptahagsmuni, að semja um víðtæka fríverzlunarsamninga sín á milli.
Helztu rökin fyrir aðild Íslands að EES-samningnum á sínum tíma voru aukið tollfrelsi fyrir útfluttar íslenzkar sjávarafurðir til ríkja Evrópusambandsins. Á undanförnum árum hefur sambandið hins vegar samið við ríki eins og Kanada, Japan og Bretland um víðtæka fríverzlunarsamninga þar sem kveðið er á um fullt tollfrelsi með sjávarafurðir sem við Íslendingar höfum aldrei notið í gegnum EES-samninginn.
Vaxandi upptaka íþyngjandi regluverks í gegnum aðildina að EES-samningnum hefur ekki aðeins leitt til aukins kostnaðar og minni samkeppnishæfni heldur einnig sett íslenzkum stjórnvöldum verulegar skorður varðandi mögulega viðskiptasamninga við önnur ríki í formi tæknilegra viðskiptahindrana sem tekið hafa við af tollum sem helzta verkfærið til þess að viðhalda verndarhyggju í milliríkjaviðskiptum.
Viðskiptahindrun gagnvart öðrum mörkuðum
Með aðildinni að EES-samningnum er Ísland utan tollamúra Evrópusambandsins en hins vegar innan regluverksmúra þess. Formlega hafa íslenzk stjórnvöld fullt frelsi til þess að semja um fríverzlun við önnur ríki en í raun markar samningurinn rammann í þeim efnum. EES-samningurinn, sem greiða átti fyrir viðskiptum við sambandið, er þannig í vaxandi mæli viðskiptahindrun gagnvart öðrum mörkuðum.
Til að mynda bendir flest til þess að fríverzlun við Bandaríkin sé ekki í kortunum á meðan Ísland er aðili að EES-samningnum. Vandséð er þannig að stjórnvöld í Washington væru reiðubúin til þess að fallast á það að innfluttar bandarískar vörur til Íslands þyrftu að taka mið af regluverki Evrópusambandsins sem oft er mjög ólíkt því sem gerist vestra og gjarnan beinlínis hannað til þess að vernda framleiðslu innan þess.
Með öðrum orðum liggur fyrir að ekki væri einungis hægt að tryggja viðskiptahagsmuni landsins gagnvart Evrópusambandinu með víðtækum fríverzlunarsamningi í stað EES-samningsins, án þess að þurfa að framselja vald yfir íslenzkum málum í vaxandi mæli í gegnum íþyngjandi regluverk, heldur einnig greiðara aðgengi að öðrum mörkuðum sem miklu fremur eru markaðir til framtíðar en sambandið.
Hjörtur J. Guðmundsson
sagnfræðingur og alþjóðastjórnmálafræðingur
(Greinin birtist áður í Morgunblaðinu 23. janúar 2024)
(Ljósmynd: Tower Bridge í London, höfuðborg Bretlands. Eigandi: Hjörtur J. Guðmundsson)
Tengt efni:
Verður ríkisábyrgð sett á þúsund milljarða?
Hindrar EES fríverzlun við Bandaríkin?
Stjórnsýslan kvartar undan flóknu regluverki
Tveir ójafnir dómstólar
Hagsmunir Íslands miklu betur tryggðir