Formaður Vinstrihreyfingarinnar – græns framboðs, Svandís Svavarsdóttir, lýsti því yfir á dögunum í þættinum Spursmál á mbl.is að öryggi Íslands væri betur tryggt utan NATO en innan varnarbandalagsins og kallaði eftir úrsögn landsins úr því. Ísland ætti að vera friðsælt ríki og rödd friðar í heiminum. Vafalaust geta flestir tekið undir þetta síðastnefnda en til þess að svo megi vera þarf hins vegar að verja friðinn.
Hugmyndir um að Ísland geti verið hlutlaust gagnvart hernaðarátökum kunna ef til vill að hljóma vel í eyrum einhverra en standast hins vegar alls enga skoðun. Hlutleysisstefna veitir einfaldlega enga vörn í þeim efnum. Einkum þar sem hún er í raun algerlega háð því að stríðandi aðilar virði hlutleysið sem hefur því miður sjaldnast, ef nokkurn tímann, verið raunin. Þvert á móti hefur það oftar en ekki verið fótum troðið.
Flest ríki Evrópu lýstu yfir hlutleysi í aðdraganda síðari heimsstyrjaldarinnar. Þar á meðal öll Norðurlöndin. Hlutleysi þeirra var hins vegar í flestum tilfellum haft að engu. Þannig voru Danmörk og Noregur til að mynda hernumin af Þjóðverjum, Ísland var hernumið af Bretum og Sovétríkin réðust á Finnland og síðar Eystrasaltslöndin. Þá hernámu Þjóðverjar einnig til dæmis Holland, Belgíu og Lúxemborg.
Fyrir utan örríkin Mónakó, Andorra, San Marínó, Liechtenstein og Vatíkanið voru einu ríkin, sem tókst að halda í hlutleysi sitt á meðan á síðari heimsstyrjöldinni stóð, Sviss, Svíþjóð, Írland, Spánn, Portúgal og Tyrkland. Í flestum tilfellum er þó deilt um það að hve miklu leyti þau hafi í raun verið hlutlaus, þá til að mynda vegna diplómatískra samskipta, viðskipta við stríðsaðilana og hernaðarlegrar aðstoðar við þá í ýmsum tilfellum.
Mikilvægi landfræðilegrar staðsetningar
Helzta vörn ríkja eins og Svíþjóðar, Sviss og Írlands var í raun landfræðileg staðsetning þeirra. Þannig voru litlar líkur á því að Þjóðverjar reyndu að hernema Írland í ljósi staðsetningar landsins vestur af Bretlandi. Hvort sem það hefði komið til álita eða ekki. Fyrst hefði í öllu falli þurft að sigra Breta sem ekki tókst. Sviss er sem kunnugt er landlukt inni í miðri Evrópu og lítill hernaðarlegur tilgangur með því að hernema landið.
Hvað Svíþjóð varðar höfðu Þjóðverjar þegar nægjanlega sterka stöðu við Eystrasaltið, eftir að hafa hernumið Danmörku, Noreg og Pólland og síðar með Finna sem samherja, og því lítil þörf á því að hernema landið. Ísland var hins vegar, líkt og til að mynda Noregur, í þveröfugri stöðu þar sem hernaðarlega mikilvæg staðsetning landsins í miðju Norður-Atlantshafinu gerði það afar eftirsóknarvert fyrir stríðsaðilana.
Hlutleysisstefnan beið þannig í raun algert skipbrot í síðari heimsstyrjöldinni enda undirstrikaði styrjöldin þá staðreynd að hlutleysið veitti í reynd enga vörn á ófriðartímum. Fá ríki í Evrópu héldu enda í hlutleysið eftir að styrjöldinni lauk. Fyrst og fremst þau sem hafði tekizt að halda í hlutleysi sitt á meðan á henni stóð þó deilt sé eins og áður segir um það í flestum tilfellum hvort þau hafi raunverulega verið hlutlaus.
Mikilvægi staðsetningar Íslands með tilliti til varnarmála jókst enn frekar með tilkomu kalda stríðsins og hefur, eftir að hafa tímabundið dregizt saman eftir lok þess, aftur aukizt á undanförnum árum. Einkum vegna vaxandi spennu á milli Vesturlanda og Rússlands í kjölfar innlimunar rússneskra stjórnvalda á Krímskaga árið 2014 og síðan stríðsins í Úkraínu sem hófst með innrás þeirra í landið fyrir bráðum þremur árum.
Tíbetar eru enn að bíða af sér hernám Kína
Viðbrögðin úr röðum þeirra sem tala fyrir hlutleysi, þegar þeir hafa verið spurðir að því hvað Íslendingar ættu að gera ef til þess kæmi að ráðist yrði á landið, hafa meðal annars verið þau að segja að „Kaninn kæmi hvort sem er til bjargar.“ Þá vitanlega með hervaldi. Aðrir hafa sagt að við myndum einfaldlega bíða drullusokkana af okkur eins og einn hernaðarandstæðingur kaus að orða það í grein á Heimildin.is á síðasta ári.
Formaður VG var á hliðstæðum slóðum í Spursmálum þar sem hún kom sér ítrekað undan því að svara því hvernig bregðast ætti við kæmi til einhvers konar árásar á Ísland. Spurð hvort hún teldi nóg við þær aðstæður að stökkva út á tröppur og kalla friður um vora daga viðurkenndi Svandís að svo væri ekki. Hins vegar væri þetta spurning um það „að standa með vinum sínum og standa með fólki sem stendur manni nærri“.
Hvernig ætti að koma vinum okkar til hjálpar ef ráðist yrði á þá og ríki þeirra hernumin ef ekki í krafti hervalds gegn hervaldi árásaraðilans? Halda mótmælafundi? Segja þeim að bíða hernámsliðið af sér? Frakkland og önnur Evrópuríki sem þýzkir nazistar hernámu í síðari heimsstyrjöldinni hefðu sjálfsagt átt að bíða þá af sér. Tíbetar hafa beðið hernám Kína af sér í rúm 70 ár sem kostað hefur rúmlega eina milljón þeirra lífið.
Hugmyndir um að Ísland gæti verið hlutlaust og stikkfrí gagnvart stríðsátökum standast þannig sem fyrr segir enga skoðun. Einkum ef átökin næðu til okkar heimshluta. Rétt eins og raunin varð í síðari heimsstyrjöldinni eru fyrir utan annað litlar líkur á því að stríðandi aðilar myndu horfa framhjá hernaðarlega mikilvægri staðsetningu landsins. Fyrir vikið er nauðsynlegt að sjá til þess að varnir þess séu sem bezt tryggðar.
Hjörtur J. Guðmundsson
sagnfræðingur og alþjóðastjórnmálafræðingur
(Greinin birtist áður á Vísir.is 7. nóvember 2024)
(Ljósmynd: Leiðtogar aðildarríkja NATO í Madrid, höfuðborg Spánar, 2022. Eigandi: Varnarmálaráðuneyti Bandaríkjanna)
Tengt efni:
„Við höfðum öll rangt fyrir okkur“
Tugir milljarða evra til Pútíns
Mikilvægt að ræða varnarmálin
Treysta ekki ESB í varnarmálum
Hornsteinn NATO á norðurslóðum